In 1953 begon Dirk Andries Flentrop aan een algehele restauratie, die hij voltooide in 1956. In de decennia daarna werd het Schnitgerorgel wereldberoemd en middelpunt van een bloeiend muziekleven in Zwolle. Rond de laatste eeuwwisseling werd duidelijk dat de staat van het orgel achteruitging. Bovendien groeide de kritiek op de wijze waarop het orgel was gerestaureerd. Uit recent onderzoek komt evenwel naar voren dat Dirk Flentrop zeer behoedzaam te werk is gegaan. Als geen ander besefte hij dat een volgende generatie nog een volgende stap zou moeten zetten om het orgel werkelijk zijn oude glorie terug te geven. Alle afgedankte technische onderdelen heeft Flentrop bij het orgel bewaard, van de originele toetsen uit 1721 tot delen van de zwelkast uit 1926!

In 2013 zijn de balgen gerestaureerd. Het balgenhuis met twaalf spaanbalgen is de grootste windvoorziening in de wereld die van Schnitger bewaard is gebleven. Uit het historisch onderzoek van adviseur Cees van der Poel werd duidelijk dat conservering van de toestand van 1956  niet het beste uitgangspunt voor een restauratie zou zijn. De kennis en ervaring is aanwezig om nog een laatste stap te zetten naar herstel van de toestand van 1721, zoals Dirk Flentrop reeds had voorzien.

Ter voorbereiding op aanvragen voor provinciale en rijkssubsidie is een restauratieplan opgesteld. Hierin is uitgewerkt wat er moet gebeuren.

Restauratieplan

Een belangrijk element van de restauratie wordt het verlengen van de oude pijpen en daarmee herstel van de oorspronkelijke mensuren en toonhoogte, dat wil zeggen een halve toon boven tegenwoordig normaal in plaats van de huidige hele toon.  Daarnaast zullen vulstemmen uit 1956 worden vervangen door registers van de juiste factuur en samenstelling. Ook zullen de kelen, tongen en bekers van tongwerken uit 1956 worden vervangen in  Schnitgerfactuur waarbij het tweemaal vermaakte bekermateriaal uit 1721 wordt hergebruikt. Over de stemming van het orgel zal nog een besluit worden genomen in overleg met de Rijksdienst. De oorspronkelijke toetsen heeft Flentrop destijds nauwkeurig gekopieerd (anders dan in sommige publicaties wordt beweerd). De oorspronkelijke toetsen zijn teruggevonden. Onderzocht zal worden of terugplaatsing verantwoord mogelijk is. De dispositie van 1721 wordt hersteld, met dien verstande dat de Viola 8′ van Van Oeckelen (1837) – die in 1956 werd gehandhaafd – zijn plaats zal behouden. Niet onbelangrijk is de terugkeer van de Quint 12′ in het Pedaal. Ten slotte zal het orgel zowel op een windmotor als met ‘getreden wind’ bespeeld kunnen worden.

Kleuronderzoek

Het aanpassen van de kleuren van het orgel maakte oorspronkelijk nog geen deel uit van het restauratieplan. Maar werkendeweg werd duidelijk dat wanneer het orgel inwendig zoveel mogelijk teruggebracht wordt naar 1721, dit ook moet gaan gelden voor de orgelkas. Een inwendig barokorgel met de huidige 19e eeuwse uitstraling is een mismatch.

Om die reden heeft de stichting Schnitgerorgel Zwolle kleurspecialist Bert Jonker opdracht gegeven tot het onderzoeken van de kleuren die de kas in de afgelopen 300 jaar heeft gehad. Op basis van het onderzoek van Bert Jonker is op verzoek van RCE de kleurreconstructie meegenomen in de aanvraag voor de rijksbijdrage. Voor het RCE was dit een belangrijk onderwerp voor de toekenning van de rijkssubsidie. Samen met de architect – die de restauratie van het interieur van de Grote Kerk begeleidt – is bepaald welke kleurstelling het beste past bij de overige beeldbepalende historische elementen in de kerk. Ga voor meer informatie over het onderzoek van Bert Jonker naar de pagina orgelkas.

Start van de restauratie

Een belangrijke mijlpaal voor zicht op daadwerkelijke restauratie was de toekenning van subsidie door de provincie Overijssel in 2018. Kort daarop werd besloten het binnenwerk van het orgel te demonteren. Er werden namelijk werkzaamheden uitgevoerd aan de kerkvloer in de Grote Kerk. Demontage bood de beste bescherming tegen bouwstof. Vervolgens trad drie jaar stilstand op, doordat de aangekondigde rijkssubsidieregeling voor klinkend erfgoed niet in 2019, maar pas in het najaar van 2021 werd opengesteld. Nadat de rijkssubsidie eindelijk per half januari 2022 was toegekend, bleek er nog een financieel gat van bijna acht ton te overbruggen. Stichting Academiehuis de Grote Kerk en Stichting Schnitgerorgel Zwolle hebben het desondanks aangedurfd om de restauratie in opdracht te geven toen een anonieme Zwollenaar een garantstelling gaf. Die houdt in dat er een overbruggingsfinanciering beschikbaar is als de fondsenwerving even achterblijft bij de betalingstermijnen. Dankzij deze garantstelling wordt voorkomen dat de financiering door kostenindexeringen alleen maar steeds verder achterop raakt. Dit heeft er toe geleid dat op 26 april 2022 het startschot voor de restauratie kon worden gegeven door mw Nel Schnitger, afstammeling van Arp.

Vergunningen verleend

Op 25 april 2019 is de Omgevingsvergunning verkregen van de gemeente Zwolle voor het restaureren/reconstrueren van het Schnitgerorgel in de Grote Kerk.

Vervolgens is op 22 juni 2020 de vergunning van de gemeente Zwolle ontvangen voor het herstellen van de orgelkas van het Schnigerorgel in de Grote Kerk.

Kosten en planning

De totale kosten van deze ingreep worden begroot op ruim € 2,1 miljoen ex BTW. Met de bijdragen van de Provincie Overijssel en het Rijk is 60% gedekt. Er ligt een opgave om nog € 800.000 euro binnen te halen.

In 2022 is de orgelkas geschilderd, het beeldhouwwerk hersteld en zijn de ruim 350 frontpijpen gerestaureerd. Op 19 januari 2023 heeft de feestelijke onthulling plaatsgevonden van het vernieuwde, gerestaureerde orgelfront. Een parel voor kerk en stad!

Eind 2024 wordt het Rugpositief bespeelbaar opgeleverd en eind 2025 zal het gehele binnenwerk weer teruggeplaatst zijn, waarbij het orgel naar verwachting begin 2026 weer in gebruik kan worden genomen.

Aangezien het orgel in 1723 zijn definitieve kleur kreeg, hopen we per 2023 weer te beschikken over een prachtig plaatje in Academiehuis Grote Kerk Zwolle die we eeuwenlang niet meer in die vorm hebben gezien. Op het prachtige geluid moeten we nog even wachten, maar het wordt fantastisch! We houden u op de hoogte van de ontwikkelingen.

(met dank aan Robert Helder en Cees van der Poel voor delen van de informatie)